کتاب های قاجاری

این دوره مصادف با رواج مظاهر جدید تمدن اروپایی، از جمله صنعت چاپ به ایران و رواج کتاب های چاپ سنگی در کشور است. استفاده از این صنعت، تحول فرهنگی بزرگی در ایران به وجود آورد زیرا از آن پس ناشران- که همان چاپخانه داران (باسمه چیان) بودند - توانستند از هر کتاب 800 و در برخی موارد تا بیش از 1000 نسخه به چاپ برسانند (11 :27). شمارگان زیاد کتاب های چاپ سنگی در مقایسه با کتاب های خطی و نیز غیر مرغوب بودن کاغذ و جلد کتاب های چاپ سنگی، سبب ارزانی تولید کتاب و امکان دسترسی گروه زیادی از کتاب دوستان به کتاب های مورد علاقه شان گردید. برخی از پژوهشگران ایرانی بر این نظرند که نخستین کتاب چاپ سنگی، قرآن به خط میرزا حسین خوشنویس به سال 1248 ق (3: ج1،ص232) و سپس زادالمعاد است که به خط هم او و به سال 1251 ق در تبریز به چاپ رسیده است (همانجا؛ 31: ج1، ص 709). اما تحقیقات جدید نشان می دهد که نخستین کتاب چاپ سنگی به نام جهادیه ( یا جهادیه صغیر که تلخیص جهادیه کبیر یا همان احکام الجهاد و اسباب الرشاد) است که به کوشش میرزا بزرگ قائم مقام در 1234 ق در تبریز به چاپ رسیده است (55: 85).
نخستین کتاب چاپ سنگی که در تهران به چاپ رسید، دیوان عبدالوهاب متعمدالدوله نشاط (3: ج1، ص233) یا دیوان غزلیات حافظ است که در 18 محرم 1254 ق چاپ شده است (همانجا)؛ اما برخی دیگر، نخستین کتاب سنگی تهران را المعجم فی آثار ملوک العجم دانسته اند که در 1259 ق چاپ شده است (11: 24؛ 31 : ج1، ص 709).
اما پیش از انتشار کتاب های چاپی فارسی در ایران، این کتاب ها در خارج از کشور چاپ شدند. به نوشته شاردن فرانسوی در سیاحتنامه، وی در 1087 ق همراه با وزیر اعظم شاه سلیمان اول صفوی (1077- 1105 ق)، کتاب های فارسی چاپ شده در خارج از کشور را به نظر شاه رساند (3: ج1، ص 229).
نخستین دستگاه چاپ سنگی فارسی در 1225 ق در هند دایر شده که از جمله ی اولین کتاب های چاپی آن انوار سهیلی است که در 2 رجب 1243 ق در «مطبع»(چاپخانه) بمبئی چاپ شده است (11 :21).
از جمله مطبعه های فارسی زبان هند، «مطبعه نِوِلکشور» است که در 1270 ق تأسیس شد و تا 1330 ق، بیش از 12000 عنوان کتاب معتبر فارسی، از جمله فرهنگ های لغت و دیوان شعرای فارسی گوی ایرانی و هندی را تصحیح و به چاپ رساند (76: ج4، ص 2623).
قدیمی ترین کتاب چاپ سنگی فارسی در عثمانی فرهنگ شعوری است که در 1255 ق به چاپ رسیده است (همان، 22). در مصر نیز «مطبعه ی بولاق» که در 1235 یا 1237 ق دایر شد (23: ج4، ص 608)، به چاپ کتاب های فارسی نیز می پرداخت. نخستین کتاب چاپی فارسی بولاق، مفاتیح الدّریة فی اثبات القوانین الدّریة است که در 1242 ق و سپس گلستان سعدی و پند نامه عطار است که در 1244 ق چاپ و منتشر شدند (11: 22). در شهرهای اروپایی مانند پطرزبورغ (پطروگراد)، وین، لندن، رم، پاریس، و لیدن نیز کتاب های فارسی نفیس چاپ و منتشر می شده است (همانجا).
چاپ سربی (حروفی)، نخست در 1227 ق در تبریز دایر شد و مدتی بعد کتاب فتحنامه با چاپ حروفی منتشر گردید. پس از آن می توان از مآثر سلطانی عبدالرزاق بیک دُنبلی (اواخر رجب 1241 ق) و رساله آبله کوبی یاد کرد که اندکی پس از آن انتشار یافت (11: 23؛ 3: ج1، ص 231). ظاهراً در همان وقت که در تبریز چاپخانه سربی دایر بوده، چاپخانه دیگری در تهران در حدود 1240 ق دایر بوده است، بدون آنکه چاپخانه تبریز به تهران منتقل شود. از نخستین کتاب های چاپ حروفی تهران می توان از محرّق القلوب ( 1239 ق)، عین الحیات و حیات القلوب در 1240 ق نام برد (3: ج1، ص232). قدیمی ترین کتابی که به زبان فارسی با چاپ حروفی منتشر شد، دو کتاب داستان مسیح و داستان سن پیدرو است که با ترجمه لاتین در 1049 ق در لیدن هلند به چاپ رسیدند (11: 20).
گر چه چاپ سربی زودتر از چاپ سنگی در ایران دایر شد، اما پس از چند سال جای خود را به چاپ سنگی داد و این صنعت به مدت شصت سال در تهران، تبریز، اصفهان، شیراز، مشهد و چند شهر دیگر دایر بود (3: ج1، ص 232).
خط کتاب های چاپ سنگی بیشتر نسخ و نستعلیق و گاهی شکسته بود و کاغذ آنها، غالباً روسی و روزنامه مانند بوده و گاهی هم از کاغذهای فرنگی دیگر استفاده می شده است.(11: 29- 30).
کتاب های چاپ سنگی را در آغاز همانند کتاب های خطی، مصوّر و مزیّن می کردند؛ بدین ترتیب که در صفحه اول (صفحه عنوان امروز)، ترنج یا شمسه می انداختند و در صفحه دوم، معمولاً سر لوحه ای قرار داشت و در سر لوحه ها، به جز نقوش هندسی، گاه شیر و خورشید و گاه دو ملائکه یا دو شیر که تاجی در میان دست های خود دارد، دیده می شد. مجلس سازی و تصویر هم به همان سیاق نقاشی های عصر قاجاری انجام می شد که ممزوجی از شیوه مینیاتورسازی و نقاشی اروپایی بود (همان: 31). تاریخ چاپ کتاب نیز غالباً در صفحه ی انتهای کتاب ذکر می شد و یا با نوشتن «ماده تاریخ» (عبارت منثور یا منظومی که بر اساس حروف ابجد حکایت از پایان کتاب داشت)، تاریخ پایان نگارش کتاب آورده می شد.
با افزایش چاپخانه ها در کشور و رشد تعداد روزنامه ها و کتاب های چاپ شده که بدون کنترل و نظارت دولتی، چاپ و منتشر می شدند، رژیم ناصری در صدد نظارت بر مطبوعات و کتاب های منتشره بر آمد که به صورت اعلان دولتی در شماره 552 روزنامه دولت علیّه ایران مورخ 1280 ق چاپ و منتشر شد (32: 144). برخی پژوهشگران، فرمان شاه در 1287 ق و برخی دیگر «قانون جزای 1296 ق» را که از سوی کنت دومونت فُرت ایتالیایی، رئیس نظمیه ایران، به ناصرالدین شاه عرضه شد، اولین سند و قانون سانسور یا ممیّزی دانسته اند (همان: 146).
به هر روی پس از قانون اخیر، نظارت بر مطبوعات داخلی و خارجی شدت یافت و روزنامه های فارسی زبانی چون قانون، اختر، و عروة الوثقی که مخفیانه وارد کشور می شدند، دچار ممیزی شدید گردیدند و دولتمردی چون میرزا یوسف خان مستشار الدوله به اتهام نگارش مقاله در روزنامه قانون دستگیر و شکنجه شد (همان: 149؛ 18: ج 4، ص 493). حتی کتاب های میرزا حسن خان اعتماد السلطنه که مسئولیت «اداره انطباعات» و سانسور را داشت، دچار سانسور گردید (همان: 141).
در دوره سلطنت مظفرالدین شاه (1313- 1324 ق)، از شدت سانسور کاسته شد و با پیروزی جنبش مشروطه در 1324 ق، تقریباً سانسور از کشور رخت بربست و هرگونه کتاب و مطبوعات، آزادانه در کشور منتشر شدند. در ماده بیستم متمم قانون اساسی حدود و ثغور آزادی کتاب و مطبوعات تشریح شد و نخستین قانون مطبوعات در 5 محرم 1326 ق به تصویب مجلس رسید (همان: 153).
آزادی انتشار کتاب و مطبوعات دیری نپایید؛ زیرا پس از تیرگی روابط میان محمدعلی شاه و مجلس، سرانجام شاه دستور گلوله باران مجلس را صادر کرد (23 جمادی الاول 1326 ق) و به دنبال آن بسیار از آزادیخواهان و روزنامه نگاران دستگیر، بازداشت و تبعید و برخی نیز کشته شدند و روزنامه های مخالف نیز تعطیل گردیدند.
پس از فتح تهران در 27 جمادی الاخر 1327 ق به دست مجاهدان گیلانی و بختیاری، بار دیگر آزادی سیاسی نسبی درکشور برقرار شد. اما این آزادی بارها توسط قدرت های بیگانه و دولت های دست نشانده آنها تهدید گردید. چنان که پس از اولتیماتوم 1907 روسیه به ایران، دولت روسیه به تبریز، رشت و مشهد لشکرکشی کرد و در 10 محرم 1330 ق برخی آزادیخواهان تبریز را به دار کشید و برخی دیگر دستگیر و بازداشت و تبعید شدند و بسیاری از نویسندگان نیز قلم بر زمین گذاردند (3: ج1، ص 11 و 125).
چند سال بعد که با شجاعت و درایت تنی چند از نمایندگان مجلس، زیان های ناشی از قرارداد 1919 ایران و انگلیس برملا شد، بعضی از روزنامه نگاران آزادیخواه، دولت وثوق الدوله را به باد انتقاد گرفتند که در نتیجه ی آن برخی از روزنامه نگاران دستگیر و بازداشت و روزنامه هایشان نیز توقیف شد(همان: 362؛ 39: 121- 122).
منبع مقاله: رجبی، محمدحسن، (1388)، مروری کوتاه بر تاریخ کتاب در ایران (از آغاز تاکنون)، تهران: نشر اطلاعات، چاپ اول.